شمعدانی | پایگاه اینترنتی معلولان ایران

سالمندی افراد دارای معلولیت و چالش‌های آن
 افراد با معلولیت، سالمندی سالم و توانمند 

محمد رضا دشتی
 

در تقویم رسمی کشور، ۸ تا ۱۴ مهرماه به‌عنوان «هفته سالمند» نام‌گذاری شده است. این هفته فرصتی ارزشمند برای بازاندیشی در جایگاه و منزلت سالمندان در جامعه و نیز یادآوری مسئولیت‌های خانواده، دولت و نهادهای مدنی در قبال آنان است. امسال در حالی به استقبال این هفته می‌رویم که پدیده سالمندی بیش از هر زمان دیگری در کشور اهمیت یافته است؛ چراکه جمعیت ایران به‌سرعت در حال پیرشدن است و تا دو دهه آینده، درصد قابل توجهی از جامعه را سالمندان تشکیل خواهند داد. در میان این گروه، سالمندانی که با معلولیت زندگی می‌کنند یا در اثر کهولت دچار معلولیت می‌شوند، نیازمند توجهی ویژه هستند. دو مقوله «سالمندی و معلولیت» نه‌تنها چالش‌های جسمانی و روانی افراد را دو چندان می‌کند، بلکه پیامدهای اجتماعی، اقتصادی و حقوقی گسترده‌ای به همراه دارد. از این رو، پرداختن به وضعیت و نیازهای خاص این قشر، می‌تواند یکی از محورهای اصلی گرامیداشت هفته سالمند در ایران باشد.
---
سالمندی پدیده‌ای اجتناب‌ناپذیر در چرخه زندگی انسان است و با توجه به پیشرفت‌های پزشکی و افزایش امید به زندگی، جمعیت سالمندان در سراسر جهان رو به رشد است. در این میان، گروهی از سالمندان که با معلولیت زندگی می‌کنند یا در دوران پیری دچار معلولیت می‌شوند، با شرایط پیچیده‌تر و دشوارتری روبه‌رو هستند که مدیریت آن نیازمند نگاه چندجانبه، سیاست‌های حمایتی فراگیر و برنامه‌ریزی دقیق است.
از منظر جسمی و پزشکی، افراد دارای معلولیت در دوران سالمندی بیش از دیگران در معرض بیماری‌های مزمن و ناتوان‌کننده قرار می‌گیرند. دیابت، بیماری‌های قلبی، فشار خون، مشکلات اسکلتی و عضلانی و نارسایی‌های حرکتی در این گروه شایع‌تر است. محدودیت در انجام فعالیت‌های روزمره نیز موجب می‌شود که این افراد برای امور ساده‌ای همچون لباس پوشیدن، غذا خوردن یا رفت‌وآمد به دیگران وابسته شوند. کاهش تحرک و ضعف عضلات علاوه بر افزایش احتمال سقوط و آسیب، کیفیت زندگی را نیز به شدت تحت تأثیر قرار می‌دهد. مطالعات نشان داده است که امید به زندگی در میان افراد دارای معلولیت اغلب کمتر از میانگین جامعه است و در بسیاری از موارد، این افراد تا ۲۰ سال زودتر از همسالان غیرمعلول خود در معرض مرگ قرار می‌گیرند.
از جنبه روانی، سالمندان دارای معلولیت در معرض افسردگی، اضطراب و تنهایی بیشتری قرار دارند. تبعیض سنی و نگرش‌های منفی نسبت به معلولیت، دو عامل مهمی هستند که به کاهش اعتمادبه‌نفس و کناره‌گیری اجتماعی این افراد می‌انجامند. احساس سربار بودن برای خانواده یا جامعه، همراه با محدودیت در مشارکت اجتماعی، می‌تواند موجب انزوای روانی شود. سازمان بهداشت جهانی برآورد کرده است که حدود ۱۴ درصد سالمندان جهان دچار اختلالات روانی هستند و این میزان در افراد دارای معلولیت سالمند بالاتر است؛ همچنین فشار روانی خانواده‌ها و مراقبان در مواجهه با نیازهای روزافزون سالمندان دارای معلولیت، یکی دیگر از مسائل مغفول‌مانده در این حوزه است.
از بُعد اجتماعی، محدودیت در دسترسی به محیط شهری و امکانات عمومی، از مهم‌ترین موانع مشارکت فعال سالمندان دارای معلولیت محسوب می‌شود. نبود معابر مناسب، حمل‌ونقل عمومی سازگار و زیرساخت‌های فرهنگی و تفریحی در بسیاری از جوامع سبب می‌شود این افراد از حضور در جامعه محروم بمانند. افزون بر این، در دنیای امروز که بسیاری از خدمات به شکل دیجیتال ارائه می‌شود، سالمندان دارای معلولیت اغلب به دلیل کمبود مهارت یا طراحی نامناسب فناوری، از این امکانات بهره‌مند نمی‌شوند و به اصطلاح با شکاف دیجیتال مواجه‌اند. نتیجه چنین شرایطی، کاهش فرصت‌های مشارکت اجتماعی و فرهنگی و افزایش احساس طردشدگی است.
چالش‌های اقتصادی نیز در این میان سهم بسزایی دارند. افراد دارای معلولیت معمولاً در طول زندگی فرصت‌های شغلی و درآمدی کمتری دارند و با ورود به دوران سالمندی، مشکلات اقتصادی آنان شدت می‌گیرد. هزینه‌های سنگین مراقبت‌های پزشکی، توانبخشی، تجهیزات کمکی و خدمات نگهداری، فشار مضاعفی را به خانواده‌ها وارد می‌کند. در کشورهایی که حمایت‌های بیمه‌ای یا مستمری کافی وجود ندارد، افراد دارای معلولیت سالمند به‌راحتی در معرض فقر و محرومیت قرار می‌گیرند. این وضعیت نه‌تنها کیفیت زندگی فرد را کاهش می‌دهد، بلکه بار اقتصادی سنگینی را بر دوش خانواده و نظام رفاهی کشور می‌گذارد.
ابعاد حقوقی و سیاستی این موضوع نیز قابل توجه است. در بسیاری از کشورها قوانین و سیاست‌های حمایتی سالمندان و افراد دارای معلولیت به‌طور جداگانه وجود دارد، اما کمتر شاهد طرح‌هایی هستیم که به‌طور خاص بر «سالمندان دارای معلولیت» تمرکز کرده باشند. ضعف در اجرای قوانین، نبود هماهنگی میان دستگاه‌های متولی، کمبود بودجه و نادیده‌گرفتن آمار تفکیکی این گروه از جمله موانع اصلی در سیاست‌گذاری مؤثر به شمار می‌رود. در حالی‌که بر اساس کنوانسیون حقوق افراد دارای معلولیت (CRPD) و اسناد بین‌المللی مرتبط با سالمندی، دولت‌ها موظف‌اند حق استقلال، کرامت انسانی و مشارکت اجتماعی این گروه را تضمین کنند.
در مجموع، سالمندی افراد دارای معلولیت پدیده‌ای است که به مدیریت چندبُعدی نیاز دارد. توجه به سلامت جسمی و روانی، تأمین خدمات توانبخشی و مراقبت در منزل، ایجاد محیط‌های دسترس‌پذیر، تضمین حمایت‌های اقتصادی و مالی، مبارزه با تبعیض و انزوای اجتماعی و در نهایت تدوین سیاست‌های جامع می‌تواند راهگشای بهبود وضعیت باشد.
 اتخاذ رویکرد «سالمندی سالم و توانمند» که بر حفظ استقلال، مشارکت فعال و کیفیت زندگی تمرکز دارد، ضرورتی است که هم برای دولت‌ها و هم برای نهادهای مدنی و خانواده‌ها اهمیت ویژه دارد. به بیان دیگر، اگر جوامع بتوانند شرایطی فراهم کنند که سالمندان دارای معلولیت با کرامت و استقلال زندگی کنند، نه‌تنها عدالت اجتماعی ارتقا خواهد یافت بلکه سرمایه انسانی ارزشمندی نیز حفظ خواهد شد.